ΤΑ ΚΙΤΡΙΝΑ ΤΡΟΛΕΪ: ΧΡΕΩΣΤΕΣ ΣΤΑ ΝΙΑΤΑ, Μαργαρίτας Φρονιμάδη-Ματάτση

Πέμπτη 13 Απριλίου 2023

ΧΡΕΩΣΤΕΣ ΣΤΑ ΝΙΑΤΑ, Μαργαρίτας Φρονιμάδη-Ματάτση

ΧΡΕΩΣΤΕΣ ΣΤΑ ΝΙΑΤΑ, της ΜΑΡΓΑΡΙΤΑΣ ΦΡΟΝΙΜΑΔΗ-ΜΑΤΑΤΣΗ

Κατάθεση νωπής μαρτυρίας στη μνήμη της Λιλής Ιακωβίδη για τα 35 χρόνια από το θάνατό της

Εκδόσεις: ΚΕΝΤΡΟ ΕΥΡΩΠΑΪΚΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΝ ΧΑΡΗ ΠΑΤΣΗ, 2020

Σελίδες: 89

Το δοκίμιο «ΧΡΕΩΣΤΕΣ ΣΤΑ ΝΙΑΤΑ», με την υπογραφή της Κορινθίας ποιήτριας, Μαργαρίτας Φρονιμάδη-Ματάτση, αποτελεί, όπως αναφέρεται και στο εξώφυλλο, κατάθεση νωπής μαρτυρίας στη μνήμη μιας σημαντικής Ελληνίδας ποιήτριας και συγγραφέα, στενής φίλης του Κωστή Παλαμά, της ΛΙΛΗΣ ΠΑΤΡΙΚΙΟΥ-ΙΑΚΩΒΙΔΗ, για τα 35 χρόνια από το θάνατό της. Και, για να δανειστώ τον τίτλο του πρώτου κεφαλαίου του βιβλίου, είναι το «χρονικό μιας ευλογίας», το χρονικό της συνάντησης αυτών των δύο γυναικών.

Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή:

Βρισκόμαστε στις αρχές του 1971 και δυο γυναίκες, διαφορετικής ηλικίας και τρόπου ζωής, διαφορετικού τόπου και περιβάλλοντος, μέλλεται να συναντηθούν, να διασταυρώσουν τους δρόμους τους. Η μία, ηλικιωμένη, φτασμένη ποιήτρια στον Αθηναϊκό κύκλο, έχει αξιωθεί συναναστροφές και φιλίες με σημαντικά πρόσωπα, με ιερά τέρατα της Τέχνης. Έχει δοκιμάσει τις δυσκολίες του γάμου, τις ευθύνες της μάνας και της οικογένειας και έχει βιώσει τραγικές απώλειες. Η άλλη μια έφηβη μαθήτρια, της Δ! εξαταξίου Γυμνασίου, ορμητική, ενθουσιώδης, διψασμένη για μάθηση, γνώση και δημιουργία, και ωστόσο αρκετά ώριμη ώστε να διαισθανθεί μια πνευματική συγγένεια μεταξύ τους.

Πρόκειται για την καταξιωμένη ποιήτρια Λιλή Ιακωβίδη και την μαθήτρια Μαργαρίτα Φρονιμάδη, που έχει ήδη νιώσει τη φλόγα της ποίησης να οδηγεί το χέρι της στα πρώτα της ποιήματα. Με κάποιον τρόπο, οι δύο γυναίκες θα συναντηθούν και θα δεθούν, όπως η ζωή ξέρει να δένει τους ανθρώπους, φέρνοντας τη μία στο δρόμο της άλλης.

«Τάμα ζωής», χαρακτηρίζει η συγγραφέας το βιβλίο της «ΧΡΕΩΣΤΕΣ ΣΤΑ ΝΙΑΤΑ», τάμα να προσεγγίσει και να αποκαλύψει πτυχές της προσωπικότητας της Λιλής Ιακωβίδη. Ένα τάμα που άργησε να εκπληρωθεί, λόγω των πολλαπλών ρόλων της, ως σύγχρονης γυναίκας και ποιήτριας, η οποία θέλησε να ανταποκριθεί σε όλους αυτούς τους ρόλους με ευσυνειδησία και αγάπη.

Ωστόσο, σε μια «αναγκαία αλλά και αναπόφευκτη» αναδρομή στο παρελθόν και στην περίπου δεκαετή επικοινωνία της με την Λιλή Ιακωβίδη, η συγγραφέας αποφάσισε από την απλή σκέψη και επιθυμία, να περάσει στην πράξη, στην πραγματοποίηση δηλαδή του «τάματος» που είχε κάποτε υποσχεθεί μυστικά στην ποιήτρια και στον εαυτό της, με αποτέλεσμα το παρόν ενδιαφέρον σε μαρτυρίες πόνημά της.

Το βιβλίο χωρίζεται άτυπα σε δύο μέρη.

Στο πρώτο μέρος η Μαργαρίτα Φρονιμάδη-Ματάτση αφηγείται με ειλικρίνεια και ζέση, πώς οι συμπτώσεις, τα γεγονότα και κυρίως η σπίθα μέσα της την οδήγησαν στην πόρτα της Λιλής Ιακωβίδη. Μιας προσωπικότητας της Ποίησης, με ευγενική μορφή, γλυκό χαμόγελο, διεισδυτική ματιά και αριστοκρατική λεπτότητα, η οποία θα γινόταν στη συνέχεια, όπως λέει η ίδια, πνευματική μάνα, πηγή έμπνευσης και φάρος, που θα την επηρέαζε στο «δυσκολοπερπάτητο» μονοπάτι της Ποίησης.

Περιγράφει την μετέπειτα επικοινωνία τους, με συναίσθημα και ακρίβεια, εστιάζοντας σε χαρακτηριστικές λεπτομέρειες, που φωτίζουν σε βάθος την προσωπικότητα της Λιλής. Μας μιλάει για την άγνωστη Λιλή που είχε ακουστά και για τη Λιλή που γνώρισε από κοντά. Για τα ραντεβού και τις συναντήσεις τους, και τον διαφορετικό κάθε φορά τόπο (λόγω των μετακομίσεων της Λιλής). Για τις σπουδές της ίδιας της συγγραφέα στη Φλωρεντία, και την προσωρινή, όπως αποδείχτηκε αργότερα, απομάκρυνση από τη Μούσα της Ποίησης.

Η συγγραφέας, με ζωντανές περιγραφές, μας ξεναγεί στο ταξίδι της γνωριμίας τους. Μεταφερόμαστε στο μικρό διαμέρισμα της Λιλής Ιακωβίδη και βλέπουμε με ευχάριστη έκπληξη, πώς μια καταξιωμένη ποιήτρια σκύβει, όχι μόνο με στοργή, αγάπη, ακόμα και θαυμασμό, πάνω σε μια μαθήτρια και τα πρώτα ποιητικά της βήματα, αλλά και σαν να νιώθει ότι έχει χρέος απέναντί της. Σαν να είναι δηλαδή ένας συνειδητός χρεώστης στα νιάτα, όπως καλό θα ήταν να νιώθουμε όλοι μας.

Στην ζωντανή αφήγησή της παρεμβάλλονται παλιές φωτογραφίες και τρία σημαντικά ντοκουμέντα: Άρθρο της Λιλής Ιακωβίδη, στην εφημερίδα Βραδυνή, 17-01-1972, με τίτλο «Χρεώστες στα νιάτα-Μια ζωντανή ανάμνηση», από το οποίο δανείστηκε η συγγραφέας τον τίτλο του δοκιμίου της. Ακολουθεί συνέντευξη της Λιλής Ιακωβίδη στο περιοδικό Πάνθεον, για τη Στήλη «Ό,τι πήρε το μάτι μας απ’ τις σημερινές γυναίκες», με τίτλο «Έβλεπα τον ποιητή κάθε Τετάρτη», αρχές 1971. Τέλος, άρθρο στην εφημερίδα ΕΘΝΟΣ, με την αναγγελία του θανάτου της, στις 12/11/1985, με τίτλο «Έσβησε χτες η Λιλή του Παλαμά».

Και το πρώτο μέρος του βιβλίου, τελειώνει, ως φόρος τιμής στην ποιήτρια, με τις Εκδηλώσεις μνήμης στο πρόσωπο της Λιλής Πατρικίου-Ιακωβίδη, οι οποίες φωτίζουν το πολύπλευρο έργο της, ως λογοτέχνιδας και ως δυναμικής γυναικείας προσωπικότητας, και πραγματοποιήθηκαν με εισήγηση και ενέργειες της ίδιας της συγγραφέα του δοκιμίου, Μαργαρίτας Φρονιμάδη-Ματάτση, από την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών.

Ακολουθεί το δεύτερο μέρος του βιβλίου με ένδεκα ανέκδοτες χειρόγραφες επιστολές, καρτ-ποστάλ, αφιερώσεις, καθώς και επτά χειρόγραφα ποιήματα της Λιλής Ιακωβίδη, τα οποία έστειλε η ίδια στην νεαρή τότε ποιήτρια Ρίτα Φρονιμάδη.

Είναι γνωστό ότι ένας συγγραφέας, με την σκιαγράφηση των ηρώων του και την ανάπτυξη του θέματός του, αποκαλύπτει ταυτοχρόνως και εμμέσως και τον δικό του εαυτό. Παρομοίως, το βιβλίο της Μαργαρίτας Φρονιμάδη-Ματάτση, «ΧΡΕΩΣΤΕΣ ΣΤΑ ΝΙΑΤΑ», αποκαλύπτει επίσης πτυχές της δικής της προσωπικότητας, καθώς η ίδια σκιαγραφεί την προσωπικότητα της Λιλής Ιακωβίδη και αναφέρεται στα κοινά τους σημεία. Στη ροή της αφήγησής της, λοιπόν, επισημαίνονται δύο άξιες προσοχής αναφορές της, σε δύο άλλα, πλην της Λιλής Ιακωβίδη, πρόσωπα, που βρέθηκαν στη ζωή της κατά την εφηβική της ηλικία και για τα οποία αναγνωρίζει ότι με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, βοήθησαν στην πνευματική της εξέλιξη και ωριμότητα.

Η πρώτη αναφορά είναι σε έναν «εκλεκτό και πεφωτισμένο», όπως τον αποκαλεί, δάσκαλό της, πράγμα που φανερώνει ότι από μικρή διψούσε για μάθηση και είχε τις κεραίες της έτοιμες να απορροφήσουν τη γνώση, ενώ η δεύτερη αναφορά είναι σε συγγενικό της πρόσωπο, το οποίο παρείχε στήριξη και πνευματική τροφή στην ίδια και στην αδερφή της, κατά τα γυμνασιακά τους χρόνια.

Βρίσκω συγκινητικές και ελπιδοφόρες τις μνείες στα παραπάνω πρόσωπα. Επειδή περιπτώσεις σαν κι αυτές υπενθυμίζουν ότι πάντα υπάρχουν ανάμεσά μας, έστω και λίγοι ή σπανιότεροι, άνθρωποι ξεχωριστοί, εμπνευσμένοι και κυρίως δοτικοί. Και, κυρίως, πάντα υπάρχουν παιδιά και νέοι που θα ωφεληθούν από την δοτική προσωπικότητά τους, θα βρουν έμπνευση, ώθηση, διέξοδο. (Είναι βεβαίως μια σχέση αμφίδρομη, καθώς και οι παλαιότεροι ωφελούνται από τη δίψα για γνώση και δημιουργία που έχουν τα νιάτα).

Ως παράδειγμα μιας τέτοιας δοτικής προσωπικότητας, η συγγραφέας του βιβλίου δίνει την ποιήτρια Λιλή Πατρικίου-Ιακωβίδη, της οποίας τα κείμενα και οι πράξεις βρίσκονται σε αρμονία και συνέπεια, καθώς η ίδια σε διάφορες περιστάσεις αναγνωρίζει εμπράκτως στους νέους το θάρρος τους να προχωρήσουν μπροστά και να ζήσουν όπως επιθυμούν, μακριά από τον πόλεμο και το μίσος, με ελευθερία και ειρήνη. Μια μικρή γεύση των παραπάνω παίρνουμε και από το άρθρο της Λιλής Ιακωβίδη το οποίο αναφέρθηκε παραπάνω, «Χρεώστες στα νιάτα-Μια ζωντανή ανάμνηση», και στο οποίο φανερώνεται η αγάπη της για τα νιάτα και τη ζωή, καθώς επίσης και οι απόψεις της για το πολύτιμο του χρόνου, της αγάπης και της ειρήνης.

Αρκετά είναι όσα ενώνουν τις δύο ποιήτριες, τη Λιλή Πατρικίου-Ιακωβίδη και την Μαργαρίτα Φρονιμάδη-Ματάτση, κυρίως όμως τις ενώνει η αγάπη για την Ποίηση και τον Άνθρωπο, καθώς και οι πολλαπλοί ρόλοι που ανέλαβαν όχι μόνο ως γυναίκες, αλλά και ως πολίτες με συνείδηση και με συνειδητή ανάληψη ευθυνών, εν αντιθέσει με κάποιους αιρετούς, για τους οποίους η δεύτερη διαπιστώνει σε ένα ποίημά της: «Διάχυτη η βούληση αποφυγής των ευθυνών…», ενώ στη συνέχεια αναρωτιέται: «Ποιος θα χρεωθεί τη στέρηση του φωτός, του αέρα, της επικοινωνίας με τον πάνω κόσμο;»

Κι εδώ, ανάμεσα στο ρήμα «θα χρεωθεί» που χρησιμοποιεί η Μαργαρίτα Φρονιμάδη-Ματάτση στο ποίημά της, και στο ουσιαστικό «χρεώστες» που χρησιμοποιεί η Λιλή Πατρικίου-Ιακωβίδη στον τίτλο του άρθρου της, υπάρχει ένα σημαντικό κοινό σημείο ανάμεσα στις δυο ποιήτριες, αυτό του χρέους. Μοιράζονται την ίδια πεποίθηση, ότι είμαστε όλοι χρεώστες στα νιάτα, ότι οφείλουμε να κάνουμε αυτόν τον κόσμο καλύτερο για τα παιδιά μας και τα παιδιά των παιδιών μας, μέσω της Τέχνης αλλά και της φυσικής μας παρουσίας.

Στο σημείο αυτό, θα ήθελα να τονίσω ότι πέρα από τις αξιόλογες μαρτυρίες που έχουν κατατεθεί στο βιβλίο για την Λιλή Ιακωβίδη, ως λογοτέχνιδα και ως άνθρωπο, εξίσου σημαντικό είναι πως οι «ΧΡΕΩΣΤΕΣ ΣΤΑ ΝΙΑΤΑ» δίνουν μια αφορμή στους αναγνώστες και φίλους της Ποίησης, παλιούς και νέους, να ανακαλύψουν, είτε για πρώτη φορά είτε εκ νέου, μια σημαντική γυναικεία μορφή της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.

Κλείνοντας, θα αναφέρω ότι για την ποίηση της Λιλής Ιακωβίδη γράφτηκε: «Η ποίηση της Λιλής Ιακωβίδη δονείται από ένα πάθος αγάπης, που άλλοτε αγκαλιάζει κάθε ανθρώπινη ύπαρξη, χωρίς διάκριση, και άλλοτε παίρνει πιο προσωπικούς τόνους, τρυφερούς ή φλογερούς, ως αγάπη της μάνας στο παιδί της, ή ως φλόγα που καίει την καρδιά και το κορμί μιας πολύ ερωτευμένης γυναίκας». (Η Ελληνική Ποίηση-Ανθολογία Γραμματολογία, Εκδόσεις ΣΟΚΟΛΗ,1989)

Παραθέτω δυο μικρά αποσπάσματα:

Απόσπασμα από την ΕΛΛΗΝΙΔΑ

« Αντιγόνη, το γέρο το γονιό σου

Τον τυφλό συνοδεύεις και σωπαίνεις.

Κι ως σωπαίνεις ακούς ολόγυρά σου

Γη και ουρανό να ψάλλουν το όνομά σου.

Ιφιγένεια φοράς το νυφικό σου

Στη θυσία για να γείρεις το λαιμό σου.

Και Ηλέκτρα, εσύ, προσμένεις απ’ τα ξένα,

Λυτρωτή, δικαιοκρίτη, το βλαστάρι

Το αρσενικό της ρίζας…»

Απόσπασμα από το ερωτικό Η ΑΝΟΙΞΗ ΘΑ ’ΡΘΕΙ, (αφιερωμένο στον ποιητή Μ.Μ.)